Bir önceki yazımda Kurtuluş Savaşı sürecinde Kürtlere Özerklik verilmesi konusunda bilgi ve belgeler konusunda Ayşe Hür’ün Taraf Gazetesindeki yazısından hareketle yaptığım okumaların sonuçlarını aktarmıştım. Bu kapsamda yapılan bir saptama da Ayşe Hür’ün yazısında Heyeti Vekile (Bakanlar Kurulu) kararıyla Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından verilen talimatın tarihindeki yanlışlıktı. Hür’ün, anılan yazısında:
“EL CEZİRE KOMUTANLIĞINA TALİMAT ‘Özerklik’ konusunda TBMM zabıtlarına geçmiş tek olay, 22 Temmuz 1922 tarihinde Meclis’te okunan Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Heyetinin Elcezire (Irak) cephesi kumandanlığına yazılmış 15 Temmuz 1922 tarihli talimatıdır.” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - İstanbul - 22.10.2008) şeklinde kaydedilen bu talimatın tarihi yukarıdaki alıntıda yer aldığı gibi 15 Temmuz 1922 değil Cephe Komutanı Nihat Paşa’nın göreve atandığı 26 Haziran 1336 (1919) ile görevden alındığı 3 Kasım 1337 (1921) arasında olması gerektir (Durdu Mehmet Burak, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005 s:169-183). Nitekim, 22 Temmuz 1338 (1922) tarihli Meclis Tuatanağında söz konusu talimatın tarihi 27.06.1337 (1921) olarak nitelenmektedir. (TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, Ankara, s.550) http://blog.milliyet.com.tr/Kurtulus_Savasi_nin_Musul__Cephesi_-2/Blog/?BlogNo=209731
Ayşe Hür’ün söz konusu talimatın tarihinde yanılmış olması onun bu talimatın nedeni hakkındaki yorumunu da kanımca hatalı olarak etkilemiştir. Nitekim anılan yazıda bu talimatın veriliş nedeni şu şekilde ifade edilmiştir:
“Bu talimatın neden verildiğini soran milletvekillerine önce ‘hükümet işidir’ denilerek cevap verilmek istenmemiş ancak ısrarlar üzerine Nihad Paşa’nın 35 sayfalık gerekçesi okunmuştur. (Gerekçe ve üzerine tartışmalar için bkz. s. 552-574) Burada özetlememe imkan olmayan bu mektupta anlatılanlar ‘özerklik’ kararın gerekçesini açıklamaktan uzaktır. Arka planda o sıralar İngilizlere karşı ikinci kez isyan eden Şeyh Mahmut Berzenci’yi kontrol altına almak isteği vardır. Nitekim, Berzenci bu teklife güvenerek, İngilizlere meydan okumakta ölçüyü kaçırmış sonunda uzlaşmazlığının cezasını Hindistan’a sürülerek ödemiştir.” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - Istanbul - 22.10.2008).”
Oysa, talimatın bütünü okunduğunda gerekçesi de açık olarak görülmektedir. Talimatın verilmesinin gerisinde bölgenin İngiliz ve Fransız faaliyetlerine açık olmasının yol açacağı kargaşanın önlenmesidir. (http://blog.milliyet.com.tr/Kurtulus_Savasi_nin_Musul__Cephesi_-2/Blog/?BlogNo=209731) Talimatın gerekçesinin sorulmasında da bu tehlikeye karşı tedbir olarak cephe komutanlığına tanınan yetkilerin bölge milletvekillerinde uyandırdığı tepkidir. Nitekim görüşmelerin devamında Nihat Paşa hakkında Diyarbakır Mebusu Hacı Şükrü Efendi’nin yapmış olduğu şikayet ve görüşmeler sonrasında olayların üzerinin kapanacağı gerekçesiyle tepkilerin dozu giderek yükselmiştir. Sonuçta, daha önce de ifade edildiği gibi yapılan oylamada Adliye Encümeninin mazbatası doğrultusunda Nihat Paşa’nın verilen talimatlara uygun hareket ettiği kararına varılmıştır. Bu olayda dikkat çeken bir nokta da, 14 Teşrin-i Sani 1921 (1337) tarihli Nihat Paşa hakkında suçlamalarda bulunan Büyük Millet Meclisi Riyaset-i Celilesine Diyarbakır Mebusu Hacı Şükrü’nün gönderdiği telgrafın Mustafa Kemal Paşa tarafından işleme konularak konunun Adliye Nezaretine havale edilmesidir. Nitekim bu kapsamda Nihat Paşa Elcezire Cephesi Komutanlığı görevinden alınmıştır. (Durdu Mehmet Burak, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005 s:169-183)
Gerçekte Mustafa Kemal’in Şeyh Mahmut Berzenci ile irtibat girişimi olmuştur. Ancak bu girişimin tarihi 13 Ağustos 1919 olup Erzurum Kongresi sonrasında bölgedeki diğer bazı aşiret reislerinden destek sağlamaya yönelik benzer içerikli telgraflar söz konusudur. Şöyle ki:
“Şeyh Mahmut Efendi Hazretleri’ne,
Faziletlü Efendim,
Yüce hilafet makamına ve Osmanlı saltanatına olan hakiki bağlarınız ve aziz vatanımız hakkındaki kati alakanız herkesçe çok iyi bilinir. Harbi Umumi’nin makûs neticesi düşmanlarımıza çok fırsatlar verdiğinden Mütareke’den beri devlet, millet ve vatanımız hakkında reva görülen tecavüz ve saldırılar tahammül ve kabul edilemeyecek dereceye varmıştır. Hilafet ve saltanatın yok olmasına ve vatanımızın Ermeni ayakları altında çiğnenmesine ve milletimizin Ermenilere esir olmasına rıza gösterecek hiçbir Müslüman tasavvur edilemez. Düşmanlarımızın her taraftaki teşebbüsleri hep vatanın parçalanması ve milletimizin esir olması gayretlerine yöneliktir. Milletten kuvvet alamayan ve esir vaziyetinde bulunan merkezi hükümet aczden başka bir şey gösterememiştir.
Milletin yekvücüt olarak kuvvet ve kudretini cihana göstermesinden başka kurtuluş çaresi ve dayana noktası kalmamıştır. Bu sebeple senâverleri resmi makam ve sıfatımın engel olduğunu gördüğümden derhal askerlik mesleğinden istifa ederk vatan ve milletimizin tam kurtuluşuna kadar milletle beraber ve milletin içinde çalışmaya karar verdim. Zatıalileri gibi fedakar, vatansever dindaşlarımızın benimle beraber çalışacağınıza eminim. Bu defa Erzurum Kongresi’nce karalaştırılan beyanname ve nizamnamelerden takdim ediyorum. O havalice teşkilatın genişletilmesi ve takviyesi konusunda kuvvet sarf edilmesini rica ederim. Yakında Sivas’ta toplanacak genel bir kongre ile de daha faydalı ve kati neticeler elde edileceği şüphesizdir. O havalide İngilizlerin aldatıcı telkinlerinin önüne geçilmesi pek ziyade lazımdır. Cenabı hak cümlemize muvaffakiyetler ihsan buyursun. Gözlerinizden öperim Efendim.
Eski 3. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal” (Atatürk’ün Bütün Eserleri, Kaynak Yayınları, Cilt 3, 2000)
Benzeri mektuplar aynı gün, Bitlis, Küfrevizade Şeyh Abdülbaki Efendi’ye, Şırnaklı Abdürrahman Ağa’ya, Deşevli Ömer Ağa’ya, Muşaslı Resul Ağa’ya, Norşinsli Büyük Şeyhlerden Şeyh Ziyaettin Efendi’ye de gönderilmiştir. Ancak Şeyh Mahmut’a gönderilen “…bu mesaj sırasında Süleymaniye işgal edilmiştir; bu nedenle mesajın eline geçmediği kesindir.” (Murat Güztoklusu, Musul Özdemir Harekatı, İstanbul, 2008, s.45). Güztoklusu’na göre Mustafa Kemal doğru kişiyi seçmiştir; Şeyh Mahmut İngilizler’in bol para ve hanlık teklifini reddetmiş, yurtseverliğini ve yiğitliğini göstermiş bir yerel liderdir. Ayrıca, Şeyh Mahmut 25 Ağustos 1919’da sürgüne gönderilmiş, Aralık 1921’de de tekrar geri dönmesi sağlanmıştır. (Güztoklusu, a.g.e, s.376). İngiliz kaynaklarında Şeyh Mahmut’un kendilerine yakınlaşıp uzaklaşmasından hareketle çok da olumlu ifadeler bulunmamakla birlikte, bu noktayı daha sonraya bırakarak, yazımızın başında değinilen Nihat Paşa’ya verilen ve içeriğinde Kürtlere Özerklik hususu öne çıkarılarak, bunun amacının Şeyh Mahmut’un milli mücadele cephesine çekilmesi olarak nitelenen talimatın tarihinin 27.06.1337 (1921), Şeyh Mahmut’un Süleymaniye’ye dönüşüne izin verilen Aralık 1921 tarihinden aylar öncesine karşılık geldiğinin altını çizmek istiyorum.
Ayrıca, Şeyh Mahmut'un Hindistan'a sürgüne gönderilme tarihi yukarıda ifade edildiği gibi Ağustos 1919 olup bu tarihten önce başlayan isyanının Ankara'nın herhangi bir teklifine dayanıyor olması mümkün değildir. Şeyh Mahmut'un ikinci isyanı ise Milli Mücadelenin örtülü bir cephesinin bir parçası olarak oldukça farklı gelişip sonuçlanmıştır. “Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi” kitabının yazarı Wadie Jwaideh’e göre ise Şeyh Mahmut’un İngiliz’lerin desteği ile tekrar Süleymaniye’ye geliş tarihi Eylül 1922’dir. “Şeyhin görevine iade edilmesinin üzerinden henüz bir ay bile geçmemiştir ki, onun Türklerle temas halinde olduğu ortaya çıktı. Türklerle yaptığı görüşmelerin niteliği Özdemir’in Cezire’deki Türk askeri karargahına gönderdiği mektupların ele geçirilmesiyle açığa çıktı (Cecil John Edmons, Kurds, Turks and Arabs, Politics, Travel, , and Research in North Eastern Iraq, s.310-314’den aktaran; Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi, İstanbul, 2007, s.387) . Bu tarih 29.09.1338 (1922) tarihli lcezire ve Irak Teşkilat ve Harekatı Milliyei Umumiye Kumandanı Özdemir tarafından Şeyh Mahmut’a gönderilen ve “Mücahidi Muazzam, Şih Mahmud Efendi Hazretlerine” diye başlayan mektuba karşılık gelmektedir. (Güztoklusu, a.g.e, s.148).
1 Temmuz 2010 Perşembe
Kurtuluş Savaşı’nın Musul “Cephesi”-2
Bir önceki yazıda ele aldığım İngiliz devlet belgelerinden hareketle; Sakarya Zaferi sonrasında İngiltere’nin, Ortadoğu’da çıkarlarının çatıştığı Fransa ve İtalya’yı ve kuvvetle muhtemel egemen bir Türkiye Devleti’ni ileri bir tahlil ile temel tehdit olarak algıladığı Bolşevik Rusya karşısında muhtemel bir yandaş olarak hesaba katmakta olduğu ve doğrudan karşı karşıya gelmeyi istemediği yorumunu yapmış, Musul konusunda çeşitli kaynaklardan okumalarımı yaparken, bu üstü kapalı algının Türkiye nezdinde olan yansımalarının somut belgelerini aramaya devam edeceğimi belirtmiştim.
Bu kapsamda dikkat çeken bir belge de Büyük Zafer’in öncesindeki günlerde İngiliz Yüksek Komiser Vekili Nevile Henderson’un eski başbakan Kont Arthur Balfour’a yazdığı 25 Temmuz 1922 tarihli mektuptur (Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt-4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984, s.316). Söz konusu mektubun bir paragrafında; Mustafa Kemal’in başkomutanlık yetkisini alması sonrasında yaptığı konuşmaya atfen “Misak-ı Milli’mizin asli ruhu” nun üstüne vurgu yaparken kurtarılması gereken bölgelerle ilgili olarak Musul’un adının zikredilmediği, katı olarak okunduğunda, söyleminin Musul gibi bazı noktalara çekilebileceği ancak ihtiyatla ve yanılma olasılığını elden bırakmamak kaydıyla Mustafa Kemal’in sözlerini kesinlikle belirli bir niyete yönelik olarak seçtiği, “Misaki Milli’nin asli ruhu”nun kendi başına hassas bir tabir olduğu, Musul’un söz konusu andın vazgeçilmez bir parçası olduğu halde, buranın kurtuluşunun duygusal bir hitabette İzmir, Bursa, İstanbul ve Trakya ile aynı konumda bulunmadığı algısıyla bir tespiti yapılmaktadır.
Söz konusu konuşma Mustafa Kemal’in Başkumandanlık yetkisini üç ay daha uzatan Kanun münasebetiyle 20 Temmuz 1922 tarihinde yaptığı konuşma olmalıdır. Bu konuşmanın yukarıdaki tespitlere konu olan bölümü şu şekildedir: “Efendiler, hakimiyet-i milliyenin bilakayd ü şart millette olduğunu tespit ve ifade eden Teşkilat-ı Esasiye Kanunu hükmünce bugünkü Başkumandanlık Makamı dahi muvakkattır. Başkumandanlık sıfat ve selahiyeti doğrudan doğruya Meclis-i Âlinizin şahsiyet-i maneviyesinde mündemiçtir. Böyle bir makamın, icab-ı hadisat olarak muvakkaten ihdas etmiş olduğumuz bu makamın temadisi, olsa olsa Misak-ı Millimizin ruhu aslisi ile müterfik netice-i kaydiyeye vasıl olacağımız güne kadar devam eder. Maclis-i Âlinizin ilk içtima günlerinde kabul ettiği bir esas vardır ki, o esas, ananat-i milliye ve mukaddesat-ı diniyemizi tamamen mahfuz bulundurur. Şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da o esasa tevfik-i harekât ederek netice-i mesudeye emniyetle vâsıl olacağımıza şüphe yoktur. O gün kıymetli İzmir’imiz, güzel Bursa’mız, makarr-ı Hilafet ve Saltanat olan İstanbul’umuz, Trakya’mız anavatana iltihak etmiş olacaktır.”(Atatürk’ün Söylev ve Demçleri I-III, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları:1, 2006, s.264).
Görüldüğü üzere Mustafa Kemal’in misak-ı milliye kuvvetli bir atıfta bulunduğu bu konuşmasında gerçekten de Musul zikredilmemiş olup bu durum İngilizlerin gözünden kaçmamış ve oldukça anlamlı bulunmuştur.
Şimdi geriye dönüp “Kürt Sorunu'na yakın tarihsel bakış” başlıklı yazımdan bir hatırlatma yapmak istiyorum. Konu hatırlanacağı üzere Kurtuluş Savaşı sürecinde Kürtlere Özerklik sözü verilip verilmediğine dair somut belgelerin olup olmadığına ilişkindi. Nitekim, Ayşe Hür’ün Taraf Gazetesi’ndeki yazı dizisinden yaptığım alıntının bir bölümünde şu saptama yer almaktaydı:
“EL CEZİRE KOMUTANLIĞINA TALİMAT ‘Özerklik’ konusunda TBMM zabıtlarına geçmiş tek olay, 22 Temmuz 1922 tarihinde Meclis’te okunan Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Heyetinin Elcezire (Irak) cephesi kumandanlığına yazılmış 15 Temmuz 1922 tarihli talimatıdır. Oldukça uzun bu talimatın Kürtlere özerklikle ilgili bölümlerinde (sade Türkçe ile) şöyle denmektedir:
“1- Aşamalı olarak, bütün ülkede ve geniş ölçekte doğrudan doğruya halk tabakalarının ilgili ve etkili olduğu bir biçimde yerel yönetimlerin oluşturulması iç siyasetimizin gereğidir. Kürtlerle meskûn mıntıkalarda ise, hem iç politikamız ve hem de dış siyasetimiz açısından aşamalı bir yerel yönetim kurulmasını savunmaktayız.
2-Milletlerin kendi kaderlerini bizzat idare etmeleri bütün dünyada kabul edilmiş bir prensiptir. Biz de bu prensibi kabul etmişizdir. Tahmin olunduğuna göre Kürtlerin bu zamana kadar yerel yönetime ilişkin örgütlerini tamamlamış ve başkanlarını ve yetkililerini bu amaç uğruna bizim tarafımızdan kazanılmış olması ve oyları açık ettikleri zaman kendi kaderlerine zaten sahip olduklarını Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelidir. Kürdistan’daki bütün çalışmanın bu gayeye dayanan siyasete yöneltilmesi Elcezire kumandanlığına aittir….” Elcezire’nin idaresi ile ilgili üç maddesi daha olan talimatı Mustafa Kemal imzalamış. (TBMM.Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, 1980, s. 550-551.)” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - Istanbul - 22.10.2008).
Şimdi ise bu talimatın gerisine giderek olayın geri planını incelemeye çalışalım. Öncelikle belirtmek gerekir ki “El Cezire Cephesi” olarak nitelenen ve Diyarbakır’da bulunan cephenin komutanlığına 9 Şubat 1922 tarihinde Cevat Paşa atanmıştır. Söz konusu bölgenin Yukarı El Cezire olarak adlandırılan kısmı ise; Musul sancağını (Musul, Akra, Dohuk, İmadiye, Zaho ve Sincar; Kerkük sancağı, Revandiz, Kuşnuk, Köşk, Raniye, Selahiye, Erbil) ve Süleymaniye’yi (merkez ile birlikte Kalambriya, Şehrizor, Muhammerah ve Bazyan kazaları) içine alıyordu. (Zekeriya Türkmen, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 49, Cilt: XVII, Mart 2001 Özdemir Bey’in Musul Harekatı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1921-1923). Bu tesbitlerden hareketle zamanın El Cezire bölgesinin teorik olarak bugünkü Irak’ı kapsadığını söylemek hatalı olmayacaktır.
Bu ara bilgiden sonra Ayşe Hür’ün yukarıda alıntı yapılan yazısına dönersek; söz konusu gizli oturumda cereyan eden olayları Hür, “Kürtlere Özerklik” yönüyle değerlendirerek şu sonuca varmaktaydı: “Bu talimatın neden verildiğini soran milletvekillerine önce ‘hükümet işidir’ denilerek cevap verilmek istenmemiş ancak ısrarlar üzerine Nihad Paşa’nın 35 sayfalık gerekçesi okunmuştur. (Gerekçe ve üzerine tartışmalar için bkz. s. 552-574) Burada özetlememe imkan olmayan bu mektupta anlatılanlar ‘özerklik’ kararın gerekçesini açıklamaktan uzaktır. Arka planda o sıralar İngilizlere karşı ikinci kez isyan eden Şeyh Mahmut Berzenci’yi kontrol altına almak isteği vardır. Nitekim, Berzenci bu teklife güvenerek, İngilizlere meydan okumakta ölçüyü kaçırmış sonunda uzlaşmazlığının cezasını Hindistan’a sürülerek ödemiştir.” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - Istanbul - 22.10.2008).” Bu yorumun nesnelliğinin tespiti açısından gizli oturumun tutanaklarına dönerek olayın daha etraflı olarak ortaya konulmasında yarar bulunmaktadır.
Öncelikle belirtilmesi gereken bir nokta, gizli oturumda okunan söz konusu cephe talimatının tarihindeki yanlışlıktır. Talimatın tarihi yukarıdaki alıntıda yer aldığı gibi 15 Temmuz 1922 değil Cephe Komutanı Nihat Paşa’nın göreve atandığı 26 Haziran 1336 (1919) (tarih çevirme klavuzuna göre 1920 olmalıdır) ile görevden alındığı 3 Kasım 1337 (1921) arasında olması gerektir (Durdu Mehmet Burak, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005 s:169-183). Nitekim, 22 Temmuz 1338 (1922) tarihli Meclis Tuatanağında söz konusu talimatın tarihi 27.06.1337 (1921) olarak nitelenmektedir. (TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, Ankara, s.550)
Diğer taraftan söz konusu talimatın gündeme gelmesine neden olan gizli oturumun konusu ve buna neden olan olayla ilgili kısa bilgi edinmekte de yarar bulunmaktadır. Gizli oturumun iki numaralı maddesi; “Merkez Kumandanı Nihat Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatası” dır. Mazbatanın konusu ise “Nufuzu memuresini suistimal ve hilafi kanun muamele icra etmek maddesinden dolayı işten el çektirilen Elcezire kumandanı Nihat Paşa hakkında….” olarak nitelenmiştir. Konusu ise şöyle özetlenmiştir: “İcra kılınan tahkikata nazaran müşarünileyhin (adı geçenin) hilafı kanun olmak üzere icra eylediği beyan olunan efâl (fiiller), İslâmlardan bedeli nakdi almak ve rüesayı aşair (aşiret reisleri) ile ağavattan (ağalardan) hediye alıp ve hediye vermek ve hayvanatını askerlere ray ettirmek (güttürmek) ve mal sandıklarına zabit ikamesile memurine maaş verdirmemek ve bazı kesanı (kişileri) memleketlerinden uzaklaştırmak ve gasbedilen nukudunu (paralarını) ahaliye tazmin ettirmek ve orduya odun vereceği bahanesile Yümni Beyi askerlikten tecil eylemek ve münakasaya (açık eksiltme) koymaksızın erzakı askeriyeyi hanesinde ihale eylemek ve poliçe muamelâtında kayın biraderini dahi teşrik (ortak) etmek ve sahte vesika vererek bir zabiti İstanbula göndermek ve Nusaybin kaymakamı Kadri Bey’i himaye eylemesi yüzünden Gümrük varidatının (gelirinin) tenakusuna (azalma) sebebiyet vermek ve Mardin Mıntıka Kumandanı Hüseyin Bey’in bütün suistimalâtına karşı himaye eylemek ve eshabı cinayattan Haçor ve rüfekasını para mukabilinde affeylemek maddelerinden ibarettir.” Mazbatada devamla Nihat Paşa’nın göreve atanmasının gerekçesi ve mevcut koşullar da şöyle belirtilmektedir: “Evrakı mevcuda münderecatına (içindekiler) ve müşarünileyhin vermiş olduğu cevaplara naran İstanbul’un düveli mütelife (itilaf devletleri) tarafından işgali ve harekâtı milliye dolayısile Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin Anadoluda teşekkülü üzerine tahrikâtı ecnebiyeye (yabancı kışkırtmalara) pek müsait olan Elcezire kıtasını milli ceryana istinaden hüsnü suretle idaresi vesaireyi mutazammın (içine alan) Heyeti Vekile kararı ile Büyük Millet Meclisi Riyasetinin 27.06.1337 (1921) tarihli talimatnamesi ahkâmına tevfikan (hükümlerine uygun olarak) Nihat Paşa bir takım vezaif (görev) ile Elcezire kıtasına memur tayin edilerek izam kılınmış….” (TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, Ankara, s.550). Tutanaktan anlaşıldığı üzere de Nihat Paşa ifadesinde Büyük Millet Meclisi Hükümetinin emir ve talimatına uygun olarak hareket ettiğini belirtmektedir.
Bu noktada söz konusu mazbatada yer alan ve Ayşe Hür’ün yazısında tamamı verilmeyen Heyeti Vekile (Bakanlar Kurulu) kararıyla Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından talimatın geriye kalan önemli üç maddesini okumakta yarar bulunmaktadır: “…3) Kürdistanda Kürtlerin Fransızlar ve tahsisen Irak hududunda İngilizlere karşı husumetini müsellah (silahlı) müsademe ile gayri kabili tadil bir dereceye vardırmak ve ecnebilerle Kürtlerin itilafına mani olmak, tedricen mahalli idareler tesisi esbabını (sebebini) ihzar etmek (hazırlamak) ve bu suretle kalben bize merbutiyetlerini (bağlılık) tarsin etmek (sağlamlaştırmak), Kürt rüesasının (reisler), mülki ve askeri makamatla tavzif (vazifelendirme) ederek, bize merbutiyetlerini tarsin etmek gibi hututu umumiye kabul olunmuştur. 4) Kürdistan siyaseti dahiliyesi Elcezire cephesi kumandanlığı tarafından tevhid ve idare edilecektir. Cephe kumandanlığı bu bapta Büyük Millet Meclisi Riyaseti ile muhabere eder. Vilayetler tarafından takip olunacak hattı hareketi tanzim ve tevhid edeceğinden rüesayı memurini mülkiyenin bu hususta mercii de cephe kumandanlığıdır. 5) Elcezire cephe kumandanlığı, idari ve Adli veya mali tadilat ve islahata lüzum gördükçe bunun tatbikini hükümete teklif eder. Elcezire cephesi kumandanı Mirliva Nihad Paşa Hazretlerine. Zata mahsustur. Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyeti tarafından zatı devletlerine mahsus olmak üzere Kürdistan hakkında tanzim edilen talimat berveçhi (olduğu gibi) belâ tebliğ olunur. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal” Görüldüğü gibi talimat açıktır ve Nihat Paşa’nın yöredeki İngiliz ve Fransız faaliyetlerine karşı aşiretleri kendi tarafına çekme temeline dayanan ve suçlamalara karşı yaptığı açıklamalar da dikkate alınarak, emir ve talimatlar doğrultusunda hareket ettiği yönündeki mazbata Mecliste oylanarak tartışmalarla da olsa kabul edilmiştir. Görüşmeler sırasında Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in “Heyeti Vekile Elcezire Cephesinde ne gibi hususiyet görmüştür ve neden bu gibi talimata lüzum görmüştür?” sorusunun cevabı yukarıda da ifade edildiği gibi dış etkilere karşı bölgeyi kontrol etme çabasıdır.
Bu kapsamda dikkat çeken bir belge de Büyük Zafer’in öncesindeki günlerde İngiliz Yüksek Komiser Vekili Nevile Henderson’un eski başbakan Kont Arthur Balfour’a yazdığı 25 Temmuz 1922 tarihli mektuptur (Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt-4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1984, s.316). Söz konusu mektubun bir paragrafında; Mustafa Kemal’in başkomutanlık yetkisini alması sonrasında yaptığı konuşmaya atfen “Misak-ı Milli’mizin asli ruhu” nun üstüne vurgu yaparken kurtarılması gereken bölgelerle ilgili olarak Musul’un adının zikredilmediği, katı olarak okunduğunda, söyleminin Musul gibi bazı noktalara çekilebileceği ancak ihtiyatla ve yanılma olasılığını elden bırakmamak kaydıyla Mustafa Kemal’in sözlerini kesinlikle belirli bir niyete yönelik olarak seçtiği, “Misaki Milli’nin asli ruhu”nun kendi başına hassas bir tabir olduğu, Musul’un söz konusu andın vazgeçilmez bir parçası olduğu halde, buranın kurtuluşunun duygusal bir hitabette İzmir, Bursa, İstanbul ve Trakya ile aynı konumda bulunmadığı algısıyla bir tespiti yapılmaktadır.
Söz konusu konuşma Mustafa Kemal’in Başkumandanlık yetkisini üç ay daha uzatan Kanun münasebetiyle 20 Temmuz 1922 tarihinde yaptığı konuşma olmalıdır. Bu konuşmanın yukarıdaki tespitlere konu olan bölümü şu şekildedir: “Efendiler, hakimiyet-i milliyenin bilakayd ü şart millette olduğunu tespit ve ifade eden Teşkilat-ı Esasiye Kanunu hükmünce bugünkü Başkumandanlık Makamı dahi muvakkattır. Başkumandanlık sıfat ve selahiyeti doğrudan doğruya Meclis-i Âlinizin şahsiyet-i maneviyesinde mündemiçtir. Böyle bir makamın, icab-ı hadisat olarak muvakkaten ihdas etmiş olduğumuz bu makamın temadisi, olsa olsa Misak-ı Millimizin ruhu aslisi ile müterfik netice-i kaydiyeye vasıl olacağımız güne kadar devam eder. Maclis-i Âlinizin ilk içtima günlerinde kabul ettiği bir esas vardır ki, o esas, ananat-i milliye ve mukaddesat-ı diniyemizi tamamen mahfuz bulundurur. Şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da o esasa tevfik-i harekât ederek netice-i mesudeye emniyetle vâsıl olacağımıza şüphe yoktur. O gün kıymetli İzmir’imiz, güzel Bursa’mız, makarr-ı Hilafet ve Saltanat olan İstanbul’umuz, Trakya’mız anavatana iltihak etmiş olacaktır.”(Atatürk’ün Söylev ve Demçleri I-III, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları:1, 2006, s.264).
Görüldüğü üzere Mustafa Kemal’in misak-ı milliye kuvvetli bir atıfta bulunduğu bu konuşmasında gerçekten de Musul zikredilmemiş olup bu durum İngilizlerin gözünden kaçmamış ve oldukça anlamlı bulunmuştur.
Şimdi geriye dönüp “Kürt Sorunu'na yakın tarihsel bakış” başlıklı yazımdan bir hatırlatma yapmak istiyorum. Konu hatırlanacağı üzere Kurtuluş Savaşı sürecinde Kürtlere Özerklik sözü verilip verilmediğine dair somut belgelerin olup olmadığına ilişkindi. Nitekim, Ayşe Hür’ün Taraf Gazetesi’ndeki yazı dizisinden yaptığım alıntının bir bölümünde şu saptama yer almaktaydı:
“EL CEZİRE KOMUTANLIĞINA TALİMAT ‘Özerklik’ konusunda TBMM zabıtlarına geçmiş tek olay, 22 Temmuz 1922 tarihinde Meclis’te okunan Kürdistan hakkında Büyük Millet Meclisi Heyetinin Elcezire (Irak) cephesi kumandanlığına yazılmış 15 Temmuz 1922 tarihli talimatıdır. Oldukça uzun bu talimatın Kürtlere özerklikle ilgili bölümlerinde (sade Türkçe ile) şöyle denmektedir:
“1- Aşamalı olarak, bütün ülkede ve geniş ölçekte doğrudan doğruya halk tabakalarının ilgili ve etkili olduğu bir biçimde yerel yönetimlerin oluşturulması iç siyasetimizin gereğidir. Kürtlerle meskûn mıntıkalarda ise, hem iç politikamız ve hem de dış siyasetimiz açısından aşamalı bir yerel yönetim kurulmasını savunmaktayız.
2-Milletlerin kendi kaderlerini bizzat idare etmeleri bütün dünyada kabul edilmiş bir prensiptir. Biz de bu prensibi kabul etmişizdir. Tahmin olunduğuna göre Kürtlerin bu zamana kadar yerel yönetime ilişkin örgütlerini tamamlamış ve başkanlarını ve yetkililerini bu amaç uğruna bizim tarafımızdan kazanılmış olması ve oyları açık ettikleri zaman kendi kaderlerine zaten sahip olduklarını Türkiye Büyük Millet Meclisi idaresinde yaşamaya talip olduklarını ilan etmelidir. Kürdistan’daki bütün çalışmanın bu gayeye dayanan siyasete yöneltilmesi Elcezire kumandanlığına aittir….” Elcezire’nin idaresi ile ilgili üç maddesi daha olan talimatı Mustafa Kemal imzalamış. (TBMM.Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, 1980, s. 550-551.)” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - Istanbul - 22.10.2008).
Şimdi ise bu talimatın gerisine giderek olayın geri planını incelemeye çalışalım. Öncelikle belirtmek gerekir ki “El Cezire Cephesi” olarak nitelenen ve Diyarbakır’da bulunan cephenin komutanlığına 9 Şubat 1922 tarihinde Cevat Paşa atanmıştır. Söz konusu bölgenin Yukarı El Cezire olarak adlandırılan kısmı ise; Musul sancağını (Musul, Akra, Dohuk, İmadiye, Zaho ve Sincar; Kerkük sancağı, Revandiz, Kuşnuk, Köşk, Raniye, Selahiye, Erbil) ve Süleymaniye’yi (merkez ile birlikte Kalambriya, Şehrizor, Muhammerah ve Bazyan kazaları) içine alıyordu. (Zekeriya Türkmen, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 49, Cilt: XVII, Mart 2001 Özdemir Bey’in Musul Harekatı ve İngilizlerin Karşı Tedbirleri (1921-1923). Bu tesbitlerden hareketle zamanın El Cezire bölgesinin teorik olarak bugünkü Irak’ı kapsadığını söylemek hatalı olmayacaktır.
Bu ara bilgiden sonra Ayşe Hür’ün yukarıda alıntı yapılan yazısına dönersek; söz konusu gizli oturumda cereyan eden olayları Hür, “Kürtlere Özerklik” yönüyle değerlendirerek şu sonuca varmaktaydı: “Bu talimatın neden verildiğini soran milletvekillerine önce ‘hükümet işidir’ denilerek cevap verilmek istenmemiş ancak ısrarlar üzerine Nihad Paşa’nın 35 sayfalık gerekçesi okunmuştur. (Gerekçe ve üzerine tartışmalar için bkz. s. 552-574) Burada özetlememe imkan olmayan bu mektupta anlatılanlar ‘özerklik’ kararın gerekçesini açıklamaktan uzaktır. Arka planda o sıralar İngilizlere karşı ikinci kez isyan eden Şeyh Mahmut Berzenci’yi kontrol altına almak isteği vardır. Nitekim, Berzenci bu teklife güvenerek, İngilizlere meydan okumakta ölçüyü kaçırmış sonunda uzlaşmazlığının cezasını Hindistan’a sürülerek ödemiştir.” (Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-3 , Taraf Gazetesi - Istanbul - 22.10.2008).” Bu yorumun nesnelliğinin tespiti açısından gizli oturumun tutanaklarına dönerek olayın daha etraflı olarak ortaya konulmasında yarar bulunmaktadır.
Öncelikle belirtilmesi gereken bir nokta, gizli oturumda okunan söz konusu cephe talimatının tarihindeki yanlışlıktır. Talimatın tarihi yukarıdaki alıntıda yer aldığı gibi 15 Temmuz 1922 değil Cephe Komutanı Nihat Paşa’nın göreve atandığı 26 Haziran 1336 (1919) (tarih çevirme klavuzuna göre 1920 olmalıdır) ile görevden alındığı 3 Kasım 1337 (1921) arasında olması gerektir (Durdu Mehmet Burak, “El-Cezire Kumandanı Nihat Paşa’nın Eşkıya Tarafından Soyulması”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2005 s:169-183). Nitekim, 22 Temmuz 1338 (1922) tarihli Meclis Tuatanağında söz konusu talimatın tarihi 27.06.1337 (1921) olarak nitelenmektedir. (TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, Ankara, s.550)
Diğer taraftan söz konusu talimatın gündeme gelmesine neden olan gizli oturumun konusu ve buna neden olan olayla ilgili kısa bilgi edinmekte de yarar bulunmaktadır. Gizli oturumun iki numaralı maddesi; “Merkez Kumandanı Nihat Paşa hakkında Adliye Encümeni mazbatası” dır. Mazbatanın konusu ise “Nufuzu memuresini suistimal ve hilafi kanun muamele icra etmek maddesinden dolayı işten el çektirilen Elcezire kumandanı Nihat Paşa hakkında….” olarak nitelenmiştir. Konusu ise şöyle özetlenmiştir: “İcra kılınan tahkikata nazaran müşarünileyhin (adı geçenin) hilafı kanun olmak üzere icra eylediği beyan olunan efâl (fiiller), İslâmlardan bedeli nakdi almak ve rüesayı aşair (aşiret reisleri) ile ağavattan (ağalardan) hediye alıp ve hediye vermek ve hayvanatını askerlere ray ettirmek (güttürmek) ve mal sandıklarına zabit ikamesile memurine maaş verdirmemek ve bazı kesanı (kişileri) memleketlerinden uzaklaştırmak ve gasbedilen nukudunu (paralarını) ahaliye tazmin ettirmek ve orduya odun vereceği bahanesile Yümni Beyi askerlikten tecil eylemek ve münakasaya (açık eksiltme) koymaksızın erzakı askeriyeyi hanesinde ihale eylemek ve poliçe muamelâtında kayın biraderini dahi teşrik (ortak) etmek ve sahte vesika vererek bir zabiti İstanbula göndermek ve Nusaybin kaymakamı Kadri Bey’i himaye eylemesi yüzünden Gümrük varidatının (gelirinin) tenakusuna (azalma) sebebiyet vermek ve Mardin Mıntıka Kumandanı Hüseyin Bey’in bütün suistimalâtına karşı himaye eylemek ve eshabı cinayattan Haçor ve rüfekasını para mukabilinde affeylemek maddelerinden ibarettir.” Mazbatada devamla Nihat Paşa’nın göreve atanmasının gerekçesi ve mevcut koşullar da şöyle belirtilmektedir: “Evrakı mevcuda münderecatına (içindekiler) ve müşarünileyhin vermiş olduğu cevaplara naran İstanbul’un düveli mütelife (itilaf devletleri) tarafından işgali ve harekâtı milliye dolayısile Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin Anadoluda teşekkülü üzerine tahrikâtı ecnebiyeye (yabancı kışkırtmalara) pek müsait olan Elcezire kıtasını milli ceryana istinaden hüsnü suretle idaresi vesaireyi mutazammın (içine alan) Heyeti Vekile kararı ile Büyük Millet Meclisi Riyasetinin 27.06.1337 (1921) tarihli talimatnamesi ahkâmına tevfikan (hükümlerine uygun olarak) Nihat Paşa bir takım vezaif (görev) ile Elcezire kıtasına memur tayin edilerek izam kılınmış….” (TBMM Gizli Celse Zabıtları, Cilt 3, TBMM Basımevi, Ankara, s.550). Tutanaktan anlaşıldığı üzere de Nihat Paşa ifadesinde Büyük Millet Meclisi Hükümetinin emir ve talimatına uygun olarak hareket ettiğini belirtmektedir.
Bu noktada söz konusu mazbatada yer alan ve Ayşe Hür’ün yazısında tamamı verilmeyen Heyeti Vekile (Bakanlar Kurulu) kararıyla Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından talimatın geriye kalan önemli üç maddesini okumakta yarar bulunmaktadır: “…3) Kürdistanda Kürtlerin Fransızlar ve tahsisen Irak hududunda İngilizlere karşı husumetini müsellah (silahlı) müsademe ile gayri kabili tadil bir dereceye vardırmak ve ecnebilerle Kürtlerin itilafına mani olmak, tedricen mahalli idareler tesisi esbabını (sebebini) ihzar etmek (hazırlamak) ve bu suretle kalben bize merbutiyetlerini (bağlılık) tarsin etmek (sağlamlaştırmak), Kürt rüesasının (reisler), mülki ve askeri makamatla tavzif (vazifelendirme) ederek, bize merbutiyetlerini tarsin etmek gibi hututu umumiye kabul olunmuştur. 4) Kürdistan siyaseti dahiliyesi Elcezire cephesi kumandanlığı tarafından tevhid ve idare edilecektir. Cephe kumandanlığı bu bapta Büyük Millet Meclisi Riyaseti ile muhabere eder. Vilayetler tarafından takip olunacak hattı hareketi tanzim ve tevhid edeceğinden rüesayı memurini mülkiyenin bu hususta mercii de cephe kumandanlığıdır. 5) Elcezire cephe kumandanlığı, idari ve Adli veya mali tadilat ve islahata lüzum gördükçe bunun tatbikini hükümete teklif eder. Elcezire cephesi kumandanı Mirliva Nihad Paşa Hazretlerine. Zata mahsustur. Büyük Millet Meclisi Vekiller Heyeti tarafından zatı devletlerine mahsus olmak üzere Kürdistan hakkında tanzim edilen talimat berveçhi (olduğu gibi) belâ tebliğ olunur. Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal” Görüldüğü gibi talimat açıktır ve Nihat Paşa’nın yöredeki İngiliz ve Fransız faaliyetlerine karşı aşiretleri kendi tarafına çekme temeline dayanan ve suçlamalara karşı yaptığı açıklamalar da dikkate alınarak, emir ve talimatlar doğrultusunda hareket ettiği yönündeki mazbata Mecliste oylanarak tartışmalarla da olsa kabul edilmiştir. Görüşmeler sırasında Bitlis Mebusu Vehbi Bey’in “Heyeti Vekile Elcezire Cephesinde ne gibi hususiyet görmüştür ve neden bu gibi talimata lüzum görmüştür?” sorusunun cevabı yukarıda da ifade edildiği gibi dış etkilere karşı bölgeyi kontrol etme çabasıdır.
Kurtuluş Savaşı’nın Musul “Cephesi”
“Görüldüğü gibi, muhtemel düşmanların içinde en büyük olasılığı taşıyan Milliyetçi Türkiye’dir. İfade edildiği gibi, saldırmasına izin verilmesi ile, olası bir faciayı, açık bir prestij kaybını ve söylemeye dahi gerek yok ki ülkedeki tüm gayretlerimizin heba olması riskini yüklenmekteyiz. Bu durumda tek çözüm, Ankara’nın Irak’a saldırmasını önlemek, bunun da tek yolu, Türkiye ile tamamen ve süratle bir dostluğu devreye sokmaktır”.(Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Cilt 4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.21)
Yukarıdaki alıntı Britanya Bakanlar Kuruluna, Savaş Bakanının verdiği izahnamenin sonuç bölümünden yapılmıştır. Belgenin tarihi ise içeriği kadar dikkat çekmektedir: 12 Ekim 1921. Diğer bir ifadeyle, Eskişehir-Kütahya yenilgisi sonrasında Sakarya direnişi zaferle sonuçlanmış olsa da Anadolu’da kurtuluş mücadelesinin en yoğun aşamaları henüz geride kalmamıştır. Öyleyse İngilizleri bu denli kaygıya sürükleyen durumun nedenleri nelerdir? Dönemin İngiliz kaynaklarını okumaya devam ettiğimizde karşımıza iki taktik bir de temel stratejik neden çıkmaktadır:
1. Bolşevik Rusya’ya rağmen bir anlaşmaya doğru Ankara Fransa yakınlaşması.
2. Ankara’da milliyetçi güçlerin ve Mustafa Kemal’in giderek güç ve itibar kazanması.
Bu iki gelişmenin olası sonucu Bağdat yolunun Mustafa Kemal güçlerine açık hale gelmesi iken asıl stratejik neden ve yol açtığı tehdit ise Anadolu’daki milliyetçilerin Bolşevik Rusya ile işbirliği halinde Britanya’nın Ortadoğu’daki çıkarlarının aleyhine hareket etmesidir. Şimdi bu saptamalara dayanak oluşturması açısından 21 Ekim 1921 tarihli, İngiliz Savaş Bakanının Bakanlar Kuruluna yönelik, Eskişehir-Kütahya ve devamında Sakarya Muharebeleri sonrasındaki durumu analiz eden izahnamesinin bölümlerini inceleyelim.
“İlk aşamada, her ne kadar Türkleri şaşırtarak Kütahya’daki konumu elde etmede başarılı olsalar da, Yunanlılar kararlı bir savaş yürütmede başarısız kaldılar. 21 Ekim’de Türkler inisiyatifi ele alarak çok güçlü bir karşı atakla Yunan ilerlemesini durdurmuşlardır. Bu karşı atak, Ankara Hükümeti’nin Bolşevik Kafkas Ordusu’nun yardım teklifini kabul etmemesi ile eş zamanlı olmuştu….Hiç şüphe yok ki, bu operasyonlar sonrasında Mustafa Kemal’in şahsi prestijini büyük ölçüde yükselmiştir. Önceleri hükümete hesap veren bir başbakan durumundayken, şimdilerde neredeyse bir diktatörün konumuna geçmiştir. Bu nedenle, şimdilik Ankara Hükümetinde ılımlı bir partinin sağlam bir şekilde iktidarda bulunduğunu düşünebiliriz. Bu varsayım doğru ise, bu hali hazırda Enver Paşa’nın dönüşü ya da özellikle Rusya’ya savaş malzemesi açısından tamamen bağımlı olmaktan henüz çıkmış olan Milliyetçiler (Anadoluda’ki) ile Bolşevik Rusya arasında askeri bir müttefiklik tehlikesini ortadan kaldıracaktır”. (Şimşir, a.g.e., s.31)
Burada Rusya’dan geldiği ve geri çevrildiği ifade edilen teklif; Sakarya Savaşı’nın başlamasından hemen önce 14 Ağustos 1921 tarihinde Ankara Hükümeti’nin Sovyetler’e verdiği nota;
“Batı ile uzlaşmanın mümkün olmadığının anlaşıldığı, Doğu milletleriyle gerçek bir işbirliği yapılarak ilkeleri batıya gereğinde zorla kabul ettirmek gereği üzerinde durdu. Türkiye’nin Batı’da bir konferansa gitmeden önce Sovyet Cumhuriyetleriyle sıkı bir işbirliği yapmak istediğinin belirtildiği notada, Sovyetler’in evvelce söz verdiği 50 milyon altın rublenin 20 milyonunun nakit, kalanının da istikraz yoluyla ve askeri araç olarak verilmesi istendi, kesin cevap beklendiği bildirildi”.(Ali Fuat Cebesoy ve Stefanos Yerasimos’dan aktaran Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt 3, Ankara, 1986, s.630)
üzerine Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin’in Ali Fuat Paşa’ya;
“..söz verdikleri savaş araçlarının hızla ve tamamiyle gönderilmesinden sonra daha da fazla yardım yapabileceklerini sandığını belirtti. Çiçerin, Türkiye Batı Cephesi’ne bir Rus ordusu göndererek fiili yardımda bulunmayı düşünüyorlarsa da bunun maddeten mümkün olmadığını, Türkiye’nin de bunu istemediğini bildiklerini söyledi. “Enver Paşa’nın temin edebileceği Müslüman kuvvetleriyle Anadolu’ya geçmesi mümkün olmaz mı?” dedi”.(Cebesoy’dan aktaran Sarıhan, a.g.e., s.634)
sözlerinde ifadesini bulan öneri olmalıdır. İşte İngiliz arşivinde yer alan raporlara giren kaygının temelini oluşturan bu olasılık, aynı zamanda Ankara’nın yürüttüğü bıçak sırtı dış politikanın bir göstergesi niteliğindedir.
Diğer taraftan, 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması’na giden yolda Ankara Fransa yakınlaşmasının Ortadoğuda’ki İngiliz çıkarları açısından sonuçlarını ise önce Sovyetler’in gözünden 10 Kasım 1921 tarihli bir yazıyla aktaralım:
“Anlaşmanın hemen her maddesi İngiltere’nin çıkarlarına dokunmaktadır….İngiliz emperyalizmine en ağır darbeyi “Bağdat Demiryolu’na” ilişkin darbe indirdi. Bu maddeye göre Toroslardan Dicle’ye, Mezopotamya sınırındaki Nusaybin’den Cezire’ye kadar olan bölüm Fransız denetimi altına giriyor. Türkler bu demiryolu üzerinden birliklerini ve savaş malzemelerini nakletme hakkına sahip olacak. Fransız birliklerinin Klikya’nın bir bölümünden çekilmesi ve Suriye konusunda varılan anlaşmayla birlikte bu madde, milliyetçi Türklerin Mezopotamya’yı doğrudan tehdit edebilmesi demektir. Fransa’nın bu hamlesiyle Emir Faysal’ın krallığının bir kanadı açıkta kalıyor. Faysal İngiltere’nin bir aracı, Faysal’ın güvenliği ise Mezopotamya’daki İngiliz egemenliğinin ön koşuludur. Öteden beri Kemal Paşa’nın hedeflerinden bii, Mezopotamya’dan, İngiltere’nin adamı Emir Faysal’ı; “İslama ihanet eden bu adamı” kovmak ve parlak bir geleceği olan bu ülkeyi yeniden Türk imparatorluğuna katmaktı. Şimdi Fransa’nın sağladığı destek sayesinde bu niyet, gerçek bir saldırıya yol açabilir.
…Anadolu sorunu gündeme geldi. İstanbul ve Boğazlar İngiltere açısından tehlikede. İngiltere Türkiye’ye hakim olmanın, Kafkasya’daki petrol kaynaklarını ele geçirmenin anahtarı olan “halifeliği”, Kemal’in güçlenmesi ve ilerlemesiyle birlikte elinden kaçırma tehlikesiyle karşı karşıya. Ama özellikle Mezopotamya’nın tehlikeye düşmesi İngiltere’yi canevinden vurmaktadır. Burada söz konusu olan, Mısır’ı Hindistan’a bağlayan ve dört yıllık dünya savaşı sonucu zor bela elde edilen kara parçası, Hint kalesinin önündeki sipersiz alandır. Ama burada her şeyden önce söz konusu olan Musul’daki verimli petrol yataklarıdır. Bu yataklar ki, hem donanmanın hem de sanayinin ihtiyacını karşılayacak üssü, herhangi bir savaşı başarıyla yürütmenin önkoşulunu oluşturuyorlar
…Aynı zamanda Sovyet Rusya’ya yönelen saldırganlık da belirginleşiyor. Mezopotamya petrolü varsa, Kafkas petrolü de vardır. Paul Burzon “L’Europe Nouvelle” deşöyle yazıyor: “Aslında Ankara Anlaşması, Sovyet boyunduruğundan sonsuza dek kurtulma özlemi çeken Kafkas Cumhuriyetlerine güçlü bir manevi destek olmuyor mu? İngiliz basını bunu görebilmelidir”.(Der. Doğu Perinçek, Çev. Fatma Artunkal, Komintern Belgelerinde Türkiye-1, Kaynak Yayınları, 1998, s.31-32)
Böylece biraz dolambaçlı olsa da bu yazının asıl amacını oluşturan Musul konusuna bağlanarak, Kurtuluş Savaşı sürerken halâ dönemin hegemon gücü olan İngiltere’nin Ortadoğu siyasetini ve önceliklerini böylece kaydetmiş olduk. Bu siyasetin bakış açısından bizim Kurtuluş Savaşımızın nasıl görüldüğü ve Ankara Hükümeti’nin milli devletin kuruluşu sürecinde mücadelenin sıcak cephesi ile birlikte diplomatik cephedeki uğraşını dış kaynaklardaki okumalardan aktarmaya devam edeceğim. Ancak daha önce yukarıdaki alıntıyı yaptığım İngiliz Savaş Bakanının 21 Ekim 1921 tarihli, Sakarya Savaşı sonrası tarafların konumunu analiz eden raporda son derecede dikkat çeken bir saptamaya yer vermek istiyorum. Raporda, Türk Milliyetçileri’nin önünde açık bulunan hareket alanları analiz edilirken, özetle ve sırasıyla; Yunanlıların geniş çaplı bir harekâtla Anadolu’dan atılması ya da gerilla operasyonlarıyla Yunanlıların mevcut çizgisinden geri çekilmeye zorlanması veya aktif operasyonlardan kaçınarak kışı hazırlıkla geçirme ve Yunanlıların politik ve mali sorunlar yüzünden ordularını hareket ettiremeyeceğini ummak seçenekleri incelenmekte ve zamanın kuşkusuz Türklerin lehine işlediği belirtilerek, bu seçeneklerden herhangi birisiyle beraber Ankara Hükümeti’nin Sevr Anlaşması’nın hükümlerini değiştirmek üzere Müttefikler üzerinde baskı oluşturmak amacıyla İstanbul ya da Mezopotamya’ya operasyonlar düzenleyebileceği hesaba katılmaktadır. İşte bu hesaplamaya dayanarak “İstanbul’a kanatta hazır bulunan Yunan Ordusuyla erken bir ilerlemenin çok tehlikeli bir askeri operasyon olacağı” ifade edilerek, bunun “aynı zamanda Milliyetçilerin Fransa ve İtalya ile beraber Büyük Britanya ile doğrudan karşı karşıya gelme sonucunu doğuracağı ve bu noktada Ankara Hükümeti’nin politik programıyla uyumsuzluk görüntüsü veren bir durum oluşturacağı” belirtilmektedir. Bu ifadenin yazının başlangıcında değindiğim İngiltere açısından temel çelişki olan Bolşevik Rusya tehdidinin yüze çıktığı, İngiliz imparatorluk siyasetinin şaşırtıcı hesap içinde hesap diplomasisine iyi bir örnek olduğunu düşünüyorum. İngiltere, Ortadoğu’da çıkarlarının çatıştığı Fransa ve İtalya’yı ve kuvvetle muhtemel egemen bir Türkiye Devleti’ni ileri bir tahlil ile temel tehdit olarak algıladığı Bolşevik Rusya karşısında muhtemel bir yandaş olarak hesaba katmakta ve doğrudan karşı karşıya gelmeyi istememektedir diye yorumluyorum. Musul konusunda çeşitli kaynaklardan okumalarımı, “Kürt Sorununa Yakın Tarihsel Bakış” isimli yazımdan hareketle (http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=197548) bu yazıya konu yaparken bir taraftan da bu üstü kapalı algının Türkiye nezdinde olan yansımalarının somut belgelerini aramaya devam edeceğim.
Yukarıdaki alıntı Britanya Bakanlar Kuruluna, Savaş Bakanının verdiği izahnamenin sonuç bölümünden yapılmıştır. Belgenin tarihi ise içeriği kadar dikkat çekmektedir: 12 Ekim 1921. Diğer bir ifadeyle, Eskişehir-Kütahya yenilgisi sonrasında Sakarya direnişi zaferle sonuçlanmış olsa da Anadolu’da kurtuluş mücadelesinin en yoğun aşamaları henüz geride kalmamıştır. Öyleyse İngilizleri bu denli kaygıya sürükleyen durumun nedenleri nelerdir? Dönemin İngiliz kaynaklarını okumaya devam ettiğimizde karşımıza iki taktik bir de temel stratejik neden çıkmaktadır:
1. Bolşevik Rusya’ya rağmen bir anlaşmaya doğru Ankara Fransa yakınlaşması.
2. Ankara’da milliyetçi güçlerin ve Mustafa Kemal’in giderek güç ve itibar kazanması.
Bu iki gelişmenin olası sonucu Bağdat yolunun Mustafa Kemal güçlerine açık hale gelmesi iken asıl stratejik neden ve yol açtığı tehdit ise Anadolu’daki milliyetçilerin Bolşevik Rusya ile işbirliği halinde Britanya’nın Ortadoğu’daki çıkarlarının aleyhine hareket etmesidir. Şimdi bu saptamalara dayanak oluşturması açısından 21 Ekim 1921 tarihli, İngiliz Savaş Bakanının Bakanlar Kuruluna yönelik, Eskişehir-Kütahya ve devamında Sakarya Muharebeleri sonrasındaki durumu analiz eden izahnamesinin bölümlerini inceleyelim.
“İlk aşamada, her ne kadar Türkleri şaşırtarak Kütahya’daki konumu elde etmede başarılı olsalar da, Yunanlılar kararlı bir savaş yürütmede başarısız kaldılar. 21 Ekim’de Türkler inisiyatifi ele alarak çok güçlü bir karşı atakla Yunan ilerlemesini durdurmuşlardır. Bu karşı atak, Ankara Hükümeti’nin Bolşevik Kafkas Ordusu’nun yardım teklifini kabul etmemesi ile eş zamanlı olmuştu….Hiç şüphe yok ki, bu operasyonlar sonrasında Mustafa Kemal’in şahsi prestijini büyük ölçüde yükselmiştir. Önceleri hükümete hesap veren bir başbakan durumundayken, şimdilerde neredeyse bir diktatörün konumuna geçmiştir. Bu nedenle, şimdilik Ankara Hükümetinde ılımlı bir partinin sağlam bir şekilde iktidarda bulunduğunu düşünebiliriz. Bu varsayım doğru ise, bu hali hazırda Enver Paşa’nın dönüşü ya da özellikle Rusya’ya savaş malzemesi açısından tamamen bağımlı olmaktan henüz çıkmış olan Milliyetçiler (Anadoluda’ki) ile Bolşevik Rusya arasında askeri bir müttefiklik tehlikesini ortadan kaldıracaktır”. (Şimşir, a.g.e., s.31)
Burada Rusya’dan geldiği ve geri çevrildiği ifade edilen teklif; Sakarya Savaşı’nın başlamasından hemen önce 14 Ağustos 1921 tarihinde Ankara Hükümeti’nin Sovyetler’e verdiği nota;
“Batı ile uzlaşmanın mümkün olmadığının anlaşıldığı, Doğu milletleriyle gerçek bir işbirliği yapılarak ilkeleri batıya gereğinde zorla kabul ettirmek gereği üzerinde durdu. Türkiye’nin Batı’da bir konferansa gitmeden önce Sovyet Cumhuriyetleriyle sıkı bir işbirliği yapmak istediğinin belirtildiği notada, Sovyetler’in evvelce söz verdiği 50 milyon altın rublenin 20 milyonunun nakit, kalanının da istikraz yoluyla ve askeri araç olarak verilmesi istendi, kesin cevap beklendiği bildirildi”.(Ali Fuat Cebesoy ve Stefanos Yerasimos’dan aktaran Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Cilt 3, Ankara, 1986, s.630)
üzerine Sovyet Dışişleri Bakanı Çiçerin’in Ali Fuat Paşa’ya;
“..söz verdikleri savaş araçlarının hızla ve tamamiyle gönderilmesinden sonra daha da fazla yardım yapabileceklerini sandığını belirtti. Çiçerin, Türkiye Batı Cephesi’ne bir Rus ordusu göndererek fiili yardımda bulunmayı düşünüyorlarsa da bunun maddeten mümkün olmadığını, Türkiye’nin de bunu istemediğini bildiklerini söyledi. “Enver Paşa’nın temin edebileceği Müslüman kuvvetleriyle Anadolu’ya geçmesi mümkün olmaz mı?” dedi”.(Cebesoy’dan aktaran Sarıhan, a.g.e., s.634)
sözlerinde ifadesini bulan öneri olmalıdır. İşte İngiliz arşivinde yer alan raporlara giren kaygının temelini oluşturan bu olasılık, aynı zamanda Ankara’nın yürüttüğü bıçak sırtı dış politikanın bir göstergesi niteliğindedir.
Diğer taraftan, 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlaşması’na giden yolda Ankara Fransa yakınlaşmasının Ortadoğuda’ki İngiliz çıkarları açısından sonuçlarını ise önce Sovyetler’in gözünden 10 Kasım 1921 tarihli bir yazıyla aktaralım:
“Anlaşmanın hemen her maddesi İngiltere’nin çıkarlarına dokunmaktadır….İngiliz emperyalizmine en ağır darbeyi “Bağdat Demiryolu’na” ilişkin darbe indirdi. Bu maddeye göre Toroslardan Dicle’ye, Mezopotamya sınırındaki Nusaybin’den Cezire’ye kadar olan bölüm Fransız denetimi altına giriyor. Türkler bu demiryolu üzerinden birliklerini ve savaş malzemelerini nakletme hakkına sahip olacak. Fransız birliklerinin Klikya’nın bir bölümünden çekilmesi ve Suriye konusunda varılan anlaşmayla birlikte bu madde, milliyetçi Türklerin Mezopotamya’yı doğrudan tehdit edebilmesi demektir. Fransa’nın bu hamlesiyle Emir Faysal’ın krallığının bir kanadı açıkta kalıyor. Faysal İngiltere’nin bir aracı, Faysal’ın güvenliği ise Mezopotamya’daki İngiliz egemenliğinin ön koşuludur. Öteden beri Kemal Paşa’nın hedeflerinden bii, Mezopotamya’dan, İngiltere’nin adamı Emir Faysal’ı; “İslama ihanet eden bu adamı” kovmak ve parlak bir geleceği olan bu ülkeyi yeniden Türk imparatorluğuna katmaktı. Şimdi Fransa’nın sağladığı destek sayesinde bu niyet, gerçek bir saldırıya yol açabilir.
…Anadolu sorunu gündeme geldi. İstanbul ve Boğazlar İngiltere açısından tehlikede. İngiltere Türkiye’ye hakim olmanın, Kafkasya’daki petrol kaynaklarını ele geçirmenin anahtarı olan “halifeliği”, Kemal’in güçlenmesi ve ilerlemesiyle birlikte elinden kaçırma tehlikesiyle karşı karşıya. Ama özellikle Mezopotamya’nın tehlikeye düşmesi İngiltere’yi canevinden vurmaktadır. Burada söz konusu olan, Mısır’ı Hindistan’a bağlayan ve dört yıllık dünya savaşı sonucu zor bela elde edilen kara parçası, Hint kalesinin önündeki sipersiz alandır. Ama burada her şeyden önce söz konusu olan Musul’daki verimli petrol yataklarıdır. Bu yataklar ki, hem donanmanın hem de sanayinin ihtiyacını karşılayacak üssü, herhangi bir savaşı başarıyla yürütmenin önkoşulunu oluşturuyorlar
…Aynı zamanda Sovyet Rusya’ya yönelen saldırganlık da belirginleşiyor. Mezopotamya petrolü varsa, Kafkas petrolü de vardır. Paul Burzon “L’Europe Nouvelle” deşöyle yazıyor: “Aslında Ankara Anlaşması, Sovyet boyunduruğundan sonsuza dek kurtulma özlemi çeken Kafkas Cumhuriyetlerine güçlü bir manevi destek olmuyor mu? İngiliz basını bunu görebilmelidir”.(Der. Doğu Perinçek, Çev. Fatma Artunkal, Komintern Belgelerinde Türkiye-1, Kaynak Yayınları, 1998, s.31-32)
Böylece biraz dolambaçlı olsa da bu yazının asıl amacını oluşturan Musul konusuna bağlanarak, Kurtuluş Savaşı sürerken halâ dönemin hegemon gücü olan İngiltere’nin Ortadoğu siyasetini ve önceliklerini böylece kaydetmiş olduk. Bu siyasetin bakış açısından bizim Kurtuluş Savaşımızın nasıl görüldüğü ve Ankara Hükümeti’nin milli devletin kuruluşu sürecinde mücadelenin sıcak cephesi ile birlikte diplomatik cephedeki uğraşını dış kaynaklardaki okumalardan aktarmaya devam edeceğim. Ancak daha önce yukarıdaki alıntıyı yaptığım İngiliz Savaş Bakanının 21 Ekim 1921 tarihli, Sakarya Savaşı sonrası tarafların konumunu analiz eden raporda son derecede dikkat çeken bir saptamaya yer vermek istiyorum. Raporda, Türk Milliyetçileri’nin önünde açık bulunan hareket alanları analiz edilirken, özetle ve sırasıyla; Yunanlıların geniş çaplı bir harekâtla Anadolu’dan atılması ya da gerilla operasyonlarıyla Yunanlıların mevcut çizgisinden geri çekilmeye zorlanması veya aktif operasyonlardan kaçınarak kışı hazırlıkla geçirme ve Yunanlıların politik ve mali sorunlar yüzünden ordularını hareket ettiremeyeceğini ummak seçenekleri incelenmekte ve zamanın kuşkusuz Türklerin lehine işlediği belirtilerek, bu seçeneklerden herhangi birisiyle beraber Ankara Hükümeti’nin Sevr Anlaşması’nın hükümlerini değiştirmek üzere Müttefikler üzerinde baskı oluşturmak amacıyla İstanbul ya da Mezopotamya’ya operasyonlar düzenleyebileceği hesaba katılmaktadır. İşte bu hesaplamaya dayanarak “İstanbul’a kanatta hazır bulunan Yunan Ordusuyla erken bir ilerlemenin çok tehlikeli bir askeri operasyon olacağı” ifade edilerek, bunun “aynı zamanda Milliyetçilerin Fransa ve İtalya ile beraber Büyük Britanya ile doğrudan karşı karşıya gelme sonucunu doğuracağı ve bu noktada Ankara Hükümeti’nin politik programıyla uyumsuzluk görüntüsü veren bir durum oluşturacağı” belirtilmektedir. Bu ifadenin yazının başlangıcında değindiğim İngiltere açısından temel çelişki olan Bolşevik Rusya tehdidinin yüze çıktığı, İngiliz imparatorluk siyasetinin şaşırtıcı hesap içinde hesap diplomasisine iyi bir örnek olduğunu düşünüyorum. İngiltere, Ortadoğu’da çıkarlarının çatıştığı Fransa ve İtalya’yı ve kuvvetle muhtemel egemen bir Türkiye Devleti’ni ileri bir tahlil ile temel tehdit olarak algıladığı Bolşevik Rusya karşısında muhtemel bir yandaş olarak hesaba katmakta ve doğrudan karşı karşıya gelmeyi istememektedir diye yorumluyorum. Musul konusunda çeşitli kaynaklardan okumalarımı, “Kürt Sorununa Yakın Tarihsel Bakış” isimli yazımdan hareketle (http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=197548) bu yazıya konu yaparken bir taraftan da bu üstü kapalı algının Türkiye nezdinde olan yansımalarının somut belgelerini aramaya devam edeceğim.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)